ประเพณีปอยส่างลองเป็นประเพณีของจังหวัดแม่ฮ่องสอน จะจัดประเพณีขึ้นในช่วงระหว่างเดือนมีนาคมถึงเดือนเมษายน โดยระยะเวลาในการจัดประเพณีจะจัด 3-7 วัน แต่โดยทั่วไปแล้วจะนิยมจัดงานประเพณีเพียงแค่ 3 วันเท่านั้น ปอยส่างลองเป็นประเพณีการบวชลูกแก้วของชาวไทยใหญ่ที่ได้มีการสืบทอดกันมายาวนาน เพื่อให้ลูกหลายได้มีโอกาสในการศึกษาพุทธศาสนา และมีความเชื่อที่ว่าจะได้รับบุญกุศลจากการบวช และในวันก่อนวันงาน 1 วัน จะมีการจัดเตรียมงานและจัดงานมหรสพต่าง ๆ
คำว่า ปอย แปลได้ว่า งาน ส่วนคำว่า ส่าง จะหมายถึง พระหรือเณร และ ลอง แปลว่า ราชา กษัตริย์ หรือเกี่ยวกับพระเจ้าแผ่นดิน เมื่อนำคำ ๓ คำนี้มารวมกัน จะหมายถึง งานบวชพระหรือเณรของเด็กๆ ที่แต่งกายคล้ายราชา
ส่วนที่จัดงานในช่วงเดือนมีนาคม – เดือนเมษายนของทุกปีก็เพราะว่าเป็นช่วงเวลาหลังเก็บเกี่ยวข้าวในนา ว่างเว้นจากการทำนา ทำไร่
ความเชื่อหรือที่มาของประเพณีบวชเณรนี้ มาจาก ๒ ความเชื่อด้วยกัน
ความเชื่อแรก ว่ากันว่าประเพณีปอยส่างลองเป็นประเพณีเลียนแบบเมื่อครั้งเจ้าชายสิทธัตถะ หนีออกจากเมืองเพื่อออกผนวช ทั้งในเครื่องทรงกษัตริย์พร้อมนายฉันนะ ประเพณีบวชลูกแก้วจึงมีการแต่งองค์ทรงเครื่องให้กับเด็กๆ ผู้ชายให้คล้ายกับเจ้าชาย และมีตะแป หรือพ่อส้าน แม่ส้านคอยรับใช้ดูแลใกล้ชิด คอยแต่งตัว แต่งหน้าให้กับส่างลอง และยอมให้ขี่คอไปไหนต่อไหนได้
อีกความเชื่อหนึ่งมาจากเรื่องราวใน พุทธประวัติ เมื่อพระเจ้าอาชาตศัตรู โอรสของพระเจ้าพิมพิสารถูกพระเจ้าเทวทัตยุแหย่ให้กักขังพระบิดาของตนเองไว้ ต่อมาเกิดสำนึกผิดต่อสิ่งที่กระทำต่อบิดาของตนเองจึงนำเรื่องกราบทูลต่อองค์ พระสัมมาสัมพุทธเจ้า และได้คำแนะนำกลับมาว่า ให้นำลูกหลานของตัวเองมาบวชเรียน เพื่อให้โทษหนักผ่อนให้เป็นเบาได้
พอเช้าวันรุ่งขึ้น เรียกว่า วันเอาส่างลอง จะพากันไปที่วัด เพื่อนำเครื่องแต่งกายส่างลองไปแต่งให้ส่างลอง จากนั้นส่างลองจะเข้าพิธีรับศีล ต่อมาจะเริ่มด้วยขบวนการแห่ลูกแก้ว จะมีการแต่งกายกันอย่างสวยงาม แห่ไปรอบ ๆ เมือง ในขบวนแห่จะมีเสียงดนตรีเพื่อแสดงความสนุกสนาน เมื่อแห่รอบเสร็จก็จะนำขบวนแห่ลูกแก้วนั้นไปเยี่ยมญาติที่บ้าน
วันที่สอง เรียก ว่าวันรับแขก จะมีขบวนแห่คล้าย ๆ วันแรก แต่ในวันที่สองนี้ขบวนแห่ประกอบไปด้วยเครื่องสักการะบูชาต่าง ๆ ในตอนเย็นหลังจากลูกแก้วรับประทานอาหารเสร็จจะเข้าทำพิธีทำขวัญและการสวดคำขวัญ เพื่อเตรียมตัวเข้ารับการบรรพชาในวันรุ่งขึ้น
วันสุดท้าย เรียกว่า วันบวช จะเริ่มพิธีด้วยการนำลูกแก้วไปที่วัด เพื่อทำการกล่าวขออนุญาตทำการบรรพชาจากพระผู้ใหญ่ เมื่อพระผู้ใหญ่ท่านอนุญาต ลูกแก้วทั้งหมดก็จะกล่าวคำปฏิญาณตนและอารธนาศีล จากนั้นจึงเปลี่ยนชุดมาเป็นผ้าเหลือง และเป็นสารเณรอย่างสมบูรณ์
